Tα οφέλη από την εφαρμογή της ευρωπαϊκής περιβαλλοντικής νομοθεσίας και οι πιο χαρακτηριστικές υποθέσεις
Λιάνα Χαντέ, Δικηγόρος, υπ. Διδάκτωρ
Δημοσίου Δικαίου Νομικής ΕΚΠΑ
CONWAY VALLEY George Inness (1825-1894)
Η νομική δράση μπορεί να έχει θετικές επιπτώσεις για τους πολίτες και το περιβάλλον. Οι περιβαλλοντικοί νόμοι είναι ζωτικής σημασίας για τη μακροπρόθεσμη υγεία και την ευημερία της Ευρώπης. Αλλά πρώτα θα πρέπει να εφαρμοστούν σωστά και να γίνονται σεβαστοί. Η ΕΕ και τα κράτη μέλη της έχουν ένα ευρύ φάσμα νόμων για την προστασία της ανθρώπινης υγείας και του περιβάλλοντος. Η Επιτροπή είναι επιφορτισμένη με τη διασφάλιση ότι τα κράτη μέλη συμμορφώνονται με αυτούς. Τα προληπτικά μέτρα είναι πιο αποτελεσματικά και σημαντικά σε σχέση με την κατασταλτική αντιμετώπιση, που επιδιώκει να επανορθώνει τη ζημιά που προκαλείται από μη βιώσιμες πρακτικές. Αυτός είναι ο λόγος, για τον οποίο η Επιτροπή προωθεί μια προληπτική προσέγγιση, η οποία αρχίζει με άτυπες συζητήσεις και υποστήριξη για την εφαρμογή των κανόνων της ΕΕ («συμμόρφωση προώθησης»).
Αν ο στόχος αυτός αποτύχει να παράγει αποτελέσματα και το θέμα δεν αντιμετωπιστεί σωστά σε εθνικό επίπεδο, η νομική δράση της ΕΕ λειτουργεί ως εξής: Η επίσημη διαδικασία ξεκινά με μια προειδοποιητική επιστολή και μπορεί να καταλήξει ενώπιον του Δικαστηρίου της ΕΕ. Εάν ένα κράτος μέλος δεν συμμορφωθεί με την απόφαση του Δικαστηρίου, μπορεί να προκύψει μια δεύτερη παραπομπή στο Δικαστήριο και επιβολή προστίμων. Τα αρμόδια όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στο πλαίσιο μιας έρευνας, τα αποτελέσματα της οποίας δημοσιεύθηκαν τον Σεπτέμβριο του 2016, προχώρησαν σε μια επιλογή 244 υποθέσεων παραβάσεων (από τις αρκετές χιλιάδες περιπτώσεις συνολικά) που προέκυψαν μεταξύ 1994-2014 σε διάφορους τομείς της περιβαλλοντικής πολιτικής – διαχείριση αποβλήτων, υδάτων, βιομηχανικών εκπομπών, προστασία της φύσης και επιπτώσεις στο περιβάλλον. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι η δράση της ΕΕ φέρνει σημαντικά οφέλη για τους πολίτες και το περιβάλλον, που μπορούν να λάβουν διάφορες μορφές. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η νομική δράση περιορίζεται στο οικονομικό κόστος και τις απώλειες που συνήθως προκύπτουν από βλάβες στην ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον, όταν η περιβαλλοντική νομοθεσία περιφρονείται. Σε άλλες περιπτώσεις, συμβάλλει στη βελτίωση της ποιότητας της εθνικής νομοθεσίας και στη λήψη αποφάσεων.
Οι περιπτώσεις, στις οποίες διακρίνεται η εφαρμογή του ευρωπαϊκού περιβαλλοντικού δικαίου, χωρίζονται στις εξής κατηγορίες:
α) Σωστή διαχείριση αποβλήτων – κλειδί για την αειφόρο ανάπτυξη της Ευρώπης
Τα μέτρα επιβολής της Επιτροπής διασφαλίζουν τη συμμόρφωση με τη νομοθεσία της ΕΕ για τα απόβλητα, ο απώτερος στόχος της οποίας είναι να καταστεί η ευρωπαϊκή οικονομία περισσότερο βιώσιμη και κυκλική. Τα οφέλη συνοψίζονται στα εξής:
• Αύξηση της επαναχρησιμοποίησης/ανακύκλωσης. Αποφυγή καθυστερήσεων στην επίτευξη των στόχων για την επαναχρησιμοποίηση και την ανακύκλωση, με οφέλη που ανέρχονται κατά μέσον όρο σε 1,2 δισεκατομμύρια ευρώ ανά υπόθεση.
• Η βελτίωση των προτύπων των χώρων υγειονομικής ταφής: στις περιπτώσεις που εξετάστηκαν, αποφεύγοντας καθυστερήσεις στην ορθή εφαρμογή των προτύπων. Έτσι, εκτιμάται ότι θα εξοικονομηθούν κατά μέσον όρο 50 εκατομμύρια ευρώ ανά υπόθεση κατ΄ έτος.
• Περιορισμός της χρήσης των μη συμμορφούμενων χώρων υγειονομικής ταφής: σε περιπτώσεις που σχετίζονται με τη χρήση παράνομων χωματερών, το εκτιμώμενο όφελος ανά περίπτωση είναι μεταξύ 4 και 6.000.000 ευρώ.
Ενδεικτική υπόθεση: Τακτοποίηση των 8.523 παράνομων χωματερών στη Γαλλία.
Θέμα: Αφού ειδοποιήθηκε από δημοσιεύματα του γαλλικού Τύπου, η Επιτροπή κίνησε διαδικασία κατά της Γαλλίας το 2003 με θέμα την ύπαρξη πολλών παράνομων χωματερών. Μέχρι τη στιγμή που η υπόθεση ήρθε ενώπιον του Δικαστηρίου της ΕΕ, μόνο 26 μη εξουσιοδοτημένες χωματερές παρέμειναν, από ένα αρχικό σύνολο 8.523.
Αποτέλεσμα: Η Επιτροπή παρουσίασε ένα σχέδιο δράσης για να φέρει κάθε μια από τις 26 χωματερές σε συμμόρφωση, με τις κατάλληλες διαδικασίες αδειοδότησης, την αποκατάσταση ή κλείσιμο, ανάλογα με την περίπτωση. Εν όψει των προσπαθειών των γαλλικών αρχών, η Επιτροπή αποφάσισε να κλείσει την υπόθεση.
β) Καθαρό νερό
Μέσω της συμμόρφωσης με τη νομοθεσία της ΕΕ για τα ύδατα, εξασφαλίζεται ότι:
• Όλες οι αστικές περιοχές έχουν εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυμάτων που λειτουργούν σωστά.
• Μειώνεται η ρύπανση των υδάτων με τον περιορισμό των εκπομπών αζώτου: στις περιπτώσεις που εξετάστηκαν, η διασφάλιση της συμμόρφωσης οδήγησε σε μείωση της ρύπανσης από άζωτο κατά 77 εκατ. ευρώ κατά μέσο όρο, ανά περίπτωση ετησίως.
• Βελτιώνεται η ποιότητα του πόσιμου νερού και μειώνεται η έκθεση σε επιβλαβείς ουσίες.
• Βελτιώνεται η ποιότητα των υδάτων κολύμβησης. Η αξία της συμμόρφωσης προσδιορίστηκε ποσοτικά μέσα από τα οφέλη από τη βελτιωμένη προστασία της υγείας, σε συνδυασμό με την προθυμία των ενδιαφερόμενων μερών να πληρώσουν για καθαρό νερό κολύμβησης. Τα οφέλη από τη βελτίωση της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης εκτιμάται ότι ανέρχονται σε 97 εκατ. ευρώ κατά μέσον όρο κατά περίπτωση και ανά έτος.
Ενδεικτική υπόθεση: Βελτιωμένη ποιότητα πόσιμου νερού για 49.000 νοικοκυριά στην Ελλάδα.
Θέμα: Το 2004, η Επιτροπή άνοιξε μια υπόθεση εναντίον της Ελλάδας για την κακή ποιότητα του πόσιμου νερού στην περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας. Τα υψηλά επίπεδα των επικίνδυνων μετάλλων στο νερό σε αρκετούς δήμους καταδείκνυαν ότι το νερό ήταν μη ασφαλές, με τους κατοίκους να ενδέχεται να εκτεθούν σε σοβαρούς κινδύνους για την υγεία.
Αποτέλεσμα: Η υπόθεση οδήγησε τις Ελληνικές αρχές να χαρακτηρίσουν το νερό στην περιοχή μη ασφαλές για ανθρώπινη κατανάλωση. Συμφώνησαν επίσης να ενημερώνουν το κοινό κάθε φορά που η μόλυνση υπερβαίνει τα επίπεδα που καθορίζονται στην Οδηγία. Νέες μονάδες αποχέτευσης και μονάδες επεξεργασίας νερού δημιουργήθηκαν και νέες πηγές καθαρού νερού που εντοπίστηκαν. Η δράση επιβολής προστατεύει την υγεία των 49.000 νοικοκυριών στην πληγείσα περιοχή, με εκτιμώμενο οικονομικό όφελος των 100.000 έως 500.000 ευρώ ετησίως από την αποφυγή ιατρικών εξόδων.
γ) Διατήρηση της φύσης
Τα μέτρα επιβολής της Επιτροπής, όσον αφορά στην περιβαλλοντική νομοθεσία εξασφαλίζουν ότι τα κράτη μέλη συμμορφώνονται με τις Οδηγίες για τα είδη και τους οικοτόπους. Ενδεικτικά:
• Βελτιώσεις στο δίκτυο της ΕΕ των ζωνών προστασίας της φύσης Natura 2000, που προσφέρουν καταφύγιο για τους οικοτόπους και τα είδη, με τα οφέλη που εκτιμώνται σε περίπου 1,2 δισεκατομμύρια ευρώ ανά υπόθεση και ανά έτος.
• Μειώσεις στις αρνητικές επιπτώσεις των έργων σε προστατευόμενες περιοχές: τα έργα που ενδέχεται να έχουν σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις σε μια περιοχή Natura 2000 υπόκεινται σε αξιολόγηση για να αποφευχθούν οι αρνητικές συνέπειες και εφαρμόζονται τα μέτρα που θεσπίστηκαν για την αντιστάθμιση των αρνητικών επιπτώσεων του έργου.
• Αυστηρότερα μέτρα όσον αφορά στο κυνήγι και την προστασία των ειδών σε εθνικό επίπεδο, όπως επιβολή απαγορεύσεων σχετικά με το κυνήγι των ειδών κατά τη διάρκεια της περιόδου αναπαραγωγής τους ή επιβολή απαγορεύσεων σε εχθρικό για το περιβάλλον κυνήγι και το ψάρεμα.
Ενδεικτική υπόθεση: Σχέδιο για την κατασκευή ενός φράγματος στην Πορτογαλία, με πιθανές επιπτώσεις στον ιβηρικό λύγκα. Οι πορτογαλικές αρχές είχαν εγκρίνει την κατασκευή του φράγματος στην Odelouca, μέσα σε μια περιοχή που προστατεύεται ως μέρος του δικτύου Natura 2000 και από την εκτίμηση των επιπτώσεων προέκυψε ότι το φράγμα θα έχει επίσης αρνητικές επιπτώσεις στον ιβηρικό λύγκα. Σύμφωνα με την Οδηγία για τους οικοτόπους, τα σχέδια ή έργα τα οποία αναμένεται να έχουν αρνητικό αντίκτυπο στην προστατευόμενη περιοχή μπορεί να προχωρήσουν μόνο εάν υπάρχει υπέρτερο δημόσιο συμφέρον και δεν υπάρχει εναλλακτική λύση. Το κράτος μέλος όμως πρέπει να λάβει αντισταθμιστικά μέτρα για να διασφαλίσει το δίκτυο Natura 2000 συνολικά.
Αποτέλεσμα: Η υπόθεση παράβασης άνοιξε το 1998, οι πορτογαλικές αρχές απέδειξαν ότι το φράγμα ήταν πράγματι αναγκαία κατασκευή για την παροχή πόσιμου νερού για ανθρώπινη κατανάλωση στην περιοχή του Algarve. Η Επιτροπή συμφώνησε με την κατασκευή του φράγματος, εφ΄ όσον εφαρμόζονταν ορισμένα μέτρα, συμπεριλαμβανομένου ενός προγράμματος διατήρησης του είδους καθώς και την κατασκευή ενός κέντρου αναπαραγωγής στην Odelouca. Αυτό το πρόγραμμα ήταν επιτυχημένο, καθώς ο πρώτος λύγκας, του οποίου η εκτροφή έγινε στο κέντρο Odelouca, κυκλοφόρησε πρόσφατα στο φυσικό περιβάλλον.
δ) Εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων
Η Οδηγία για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων εξασφαλίζει ότι λαμβάνονται υπ΄ όψη οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις των έργων πριν μια αρμόδια αρχή βάλει τη σφραγίδα της έγκρισης. Με την πάροδο των ετών, η Επιτροπή φρόντισε, ώστε οι εθνικές νομοθεσίες να συμμορφώνονται με τις ευρωπαϊκές «γραμμές» απαιτώντας οι μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων να τηρούνται κατά τη διεξαγωγή των έργων που έχουν εγκριθεί. Επιπλέον, συχνά καλούνται οι πολίτες να εξακριβώσουν κατά πόσον οι εκτιμήσεις έχουν όντως πραγματοποιηθεί για τα επιμέρους έργα (όπως η κατασκευή από τουριστικά θέρετρα, τα έργα υποδομής, όπως δρόμοι, τα λιμάνια και τα αεροδρόμια, η θέση και η λειτουργία των νέων χώρων υγειονομικής ταφής και εγκαταστάσεων αποβλήτων). Όταν οι εκτιμήσεις είναι ελλιπείς, η Επιτροπή συχνά διασφαλίζει ότι τα πρόσθετα μέτρα τέθηκαν σε εφαρμογή για την προστασία της ανθρώπινης υγείας και του περιβάλλοντος από περαιτέρω ζημία
Ενδεικτική υπόθεση: Ασφαλέστερες εγκαταστάσεις διαχείρισης αποβλήτων στη Λομβαρδία, Ιταλία, μετά την αξιολόγηση του περιβαλλοντικού τους αντίκτυπου.
Θέμα: Το 1999 η Επιτροπή άνοιξε μια υπόθεση κατά της Ιταλίας για την έλλειψη αξιολόγησης των επιπτώσεων μιας εγκατάστασης που είχε εξουσιοδοτηθεί να διαχειριστεί 75.000 κ.μ./έτος αποβλήτων, συμπεριλαμβανομένων των επικίνδυνων αποβλήτων.
Αποτέλεσμα: Η υπόθεση οδήγησε τις ιταλικές αρχές να προβούν σε εκ των υστέρων αξιολόγηση των πιθανών περιβαλλοντικών επιπτώσεων της εγκατάστασης, το 2000, η οποία οδήγησε σε νέες περιβαλλοντικές προδιαγραφές. Κατά συνέπεια, εγκαταστάθηκε εξοπλισμός για την παρακολούθηση της ποιότητας του νερού στην περιοχή του εργοστασίου και τέθηκαν σε εφαρμογή προγράμματα για την παρακολούθηση των δειγμάτων αποβλήτων, του θορύβου και για τη διασφάλιση της γενικής επίβλεψης της εγκατάστασης. Μια παρόμοια υπόθεση που αφορά σε μονάδα αποτέφρωσης που βρίσκεται επίσης στην Μπρέσια, Λομβαρδία, οδήγησε σε παρόμοιο αποτέλεσμα, το 2007. Η σωστή και έγκαιρη αξιολόγηση των έργων φέρνει πολλά, χρηματικά και μη, οφέλη:
• Βελτιωμένη λήψη αποφάσεων: οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις λαμβάνονται υπ΄ όψη σε πρώιμο στάδιο του σχεδιασμού του έργου, έτσι ώστε οι αλλαγές να είναι ακόμη δυνατές (αντί της ανακάλυψής τους στη συνέχεια).
• Βελτίωση του σχεδιασμού του έργου: εργάζονται για την ελαχιστοποίηση των αρνητικών επιπτώσεων κατά τα πρώτα στάδια του σχεδιασμού του έργου, και
• Μεγαλύτερη συμμετοχή του κοινού που ζητείται στο πλαίσιο της εκτίμησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και μπορούν να παρέχουν χρήσιμες πληροφορίες.
ε) Καθαρή ατμόσφαιρα
Η Επιτροπή έλαβε νομικά μέτρα για να εξασφαλιστεί ότι οι βιομηχανικές εκπομπές σε ολόκληρη την ΕΕ διατηρούνται σε επίπεδο ασφαλές για τους ανθρώπους και το περιβάλλον, ελέγχοντας αν όλες οι βιομηχανικές εγκαταστάσεις ενός ορισμένου μεγέθους έχουν συμμορφωθεί με τις υποχρεώσεις τους σχετικά με τον περιορισμό των εκπομπών ρύπων στην ατμόσφαιρα. Τέτοιες περιπτώσεις είναι σημαντικές, καθώς η επιβολή αυτών των υποχρεώσεων αφορά στον αέρα που όλοι αναπνέουμε. Η νομική δράση στον τομέα των βιομηχανικών εκπομπών:
• βοήθησε στο να σωθούν ζωές και να μειωθούν τα έξοδα που συνδέονται με την υγειονομική περίθαλψη,
• αποφέρει οφέλη στους οικονομικούς φορείς, παρέχοντας οικονομική και νομική βεβαιότητα για τις επενδύσεις τους και την εξασφάλιση ισότιμων όρων ανταγωνισμού σε ολόκληρη την ΕΕ,
• συνέβαλε στη βελτίωση της εθνικής νομοθεσίας και στη λήψη αποφάσεων.
Ενδεικτική υπόθεση: Έλλειψη αδειών για βιομηχανικές εγκαταστάσεις στην Ισπανία.
Θέμα: Το 2008, η Επιτροπή κίνησε διαδικασία κατά της Ισπανίας για 600 από περίπου 4.300 βιομηχανικές εγκαταστάσεις που δεν διέθεταν κατάλληλη -για τις εκπομπές τους- άδεια.
Αποτέλεσμα: Η υπόθεση επιτάχυνε τις διαδικασίες αδειοδότησης, έτσι ώστε μέχρι το τέλος του 2012 όλες οι εγκαταστάσεις είχαν άδεια. Οι άδειες αυτές εξασφαλίζουν ότι οι εκπομπές των εγκαταστάσεων αντιστοιχούν στις βέλτιστες διαθέσιμες τεχνικές, περιορίζοντάς τες αποτελεσματικά όσο το δυνατόν περισσότερο.
Άλλα οφέλη που προέκυψαν από τη δράση της Επιτροπής
Εξασφαλίζοντας ότι το περιβαλλοντικό δίκαιο τηρείται από όλα τα κράτη μέλη προκύπτουν τα εξής οφέλη:
• Εξασφάλιση της ασφάλειας δικαίου: η εφαρμογή του περιβαλλοντικού δικαίου στοχεύει στην εναρμόνιση των προτύπων σε ολόκληρη την ΕΕ. Αυτό συμβάλλει στη δημιουργία ισότιμων όρων ανταγωνισμού για όλους τους φορείς και προστατεύει τα δικαιώματα των πολιτών βάσει του δικαίου της ΕΕ.
• Αποτροπή εσφαλμένης εφαρμογής: τα κράτη μέλη έχουν περισσότερες πιθανότητες να λάβουν νωρίτερα μέτρα για να εξασφαλιστεί η ορθή εφαρμογή, αν υπάρχει πιθανότητα μιας παράβασης που μπορεί να καταλήξει στην επιβολή προστίμων.
• Βελτίωση του εθνικού πλαισίου για την προστασία του περιβάλλοντος: περιπτώσεις παράβασης μπορούν να βελτιώσουν τον τρόπο με τον οποίο το περιβαλλοντικό δίκαιο ερμηνεύεται και εφαρμόζεται στα κράτη μέλη, προκαλώντας αλλαγές στην εθνική νομοθεσία, ώστε να καταστεί πιο αποτελεσματική.
• Βελτίωση των εθνικών μηχανισμών εφαρμογής: Μετά από ενέργειες επιβολής του νόμου, ένα κράτος μέλος μπορεί να αναλάβει διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις για τη βελτίωση της λειτουργίας της εθνικής διοίκησής του.
• Οι παραβάσεις οδήγησαν στην ένταξη των πολιτών στη διαδικασία της προστασίας του περιβάλλοντος, σε μεγαλύτερο ποσοστό.
Ενδεικτική υπόθεση: Επίλυση ενός ζητήματος αποβλήτων μεταξύ Ην. Βασιλείου και Ιρλανδίας.
Θέμα: Το 2004, η Επιτροπή άνοιξε μια υπόθεση κατά της Ιρλανδίας για την παράνομη μεταφορά αποβλήτων και τη διάθεσή τους σε οκτώ περιοχές κατά μήκος των συνόρων με τη Βόρεια Ιρλανδία. Η υπόθεση πλαισιώνεται από το ευρύτερο ζήτημα των διασυνοριακών κινήσεων των παράνομων αποβλήτων, το οποίο ήταν και το αντικείμενο μιας παρόμοιας υπόθεσης κατά του Ην. Βασιλείου, την ίδια χρονική περίοδο.
Αποτέλεσμα: Το 2007 το Ην. Βασίλειο θέσπισε νέα νομοθεσία για τα απόβλητα δίνοντας επιπλέον εξουσίες επιβολής και ελέγχου στις Βόρειες ιρλανδικές αρχές για την αντιμετώπιση των παράνομων μεταφορών αποβλήτων. Μια νέα μονάδα δημιουργήθηκε επίσης με σκοπό να βελτιωθούν οι έλεγχοι για τη μεταφορά των αποβλήτων. Σ΄ ένα ευρύτερο πλαίσιο, μία συμφωνία διασυνοριακή για την αντιμετώπιση των παράνομων μετακινήσεων αποβλήτων υπεγράφη από το Ην. Βασίλειο και την Ιρλανδία.
Η Επιτροπή συνεχίζει να αναλαμβάνει νομική δράση, όταν διαπιστώνει ότι η περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ δεν γίνεται σεβαστή, εστιάζοντας στις πιο επικείμενες απειλές για την υγεία των πολιτών και το περιβάλλον και να διασφαλίζει ότι οι εθνικοί μηχανισμοί προστασίας του περιβάλλοντος λειτουργούν προς αυτή την κατεύθυνση.
Ενδιαφέρουσες πληροφορίες
Α) Οι περισσότερες περιοχές προστασίας της φύσης στις οποίες γίνεται καλύτερη διαχείριση, παρουσιάζουν οφέλη που εκτιμάται ότι ανέρχονται σε περίπου 1,2 δισεκατομμύρια ευρώ ανά περίπτωση ανά έτος.
Β) Οφέλη από τη μείωση της ρύπανσης των υδάτων ανά περίπτωση:
• 66 εκατ. ευρώ για την επεξεργασία των λυμάτων
• 77 εκατ. ευρώ για τον καθαρισμό της ρύπανσης του αζώτου
• 2 εκατ. ευρώ για το πόσιμο νερό
• 97 εκατ. ευρώ για τα ύδατα κολύμβησης.
Γ) Η ταχύτερη εφαρμογή της νομοθεσίας για τα απόβλητα, έχει οφέλη που ανέρχονται σε 1,2 δις ευρώ ανά υπόθεση (τηρώντας τα πρότυπα υγειονομικής ταφής) και 50 εκατ. ανά υπόθεση και ανά έτος (επίτευξη των στόχων επαναχρησιμοποίησης και ανακύκλωσης).
